Энергия, наука уонна итэҕэл

ПОЛИТИКА УОННА ДУХУОБУНАС

Новосибирскайга олорор физик-ядерщик учуонайы Иоган Егорович Максимовы кытары быйылгы ааттаах дьылга иккитэ көрүстүм. Иоган Егорович үйэтин сааһын тухары ядернай физиканы, атом дьайыытын үөрэппит киһи. Олоҕу, Сир планетатын биир эһиинэн суох оҥорор кыахтаах буомбаны айсыбыт уонна үөрэппит киһи. Ядернай дэлби тэптэрии ынырыктаахай күүһүн ис-иһиттэн билэр. Ол иһин да Олоҕу сыаналыыра күүһүрэн кырдьар сааһыгар Экодуохуобунас диэн хамсааһыны тэрийдэҕэ.

Ветеран атомной промышленности, канд. тех. наук, Иоган Максимов, фото Aartyk.Ru

“Икки атахтаах бэйэтэ бэйэтин Сир үрдүттэн симэлитэр буомбатын  былыр үйэҕэ айан, оҥорон, сир-сир аайы анньыталаан турар – АЭС. Ол иһин Зеленскэй АЭСтары ытыалыы сатыыр буолбат дуо? Былааска ядернай сэрии хайдах курдук ынырык  содуллааҕын билбэт дьон кэллилэр. Онтон биһиги, учуонайдар, улаханнык дьиксинэбит. Былааска, бас-көс дуоһунаска ис туруктара сайдыбыт, духуобунай дьон кэлиэхтээхтэр. Должна быть духовная, экологическая осознанность», – диэн кини этэрэ иһэ истээх, силистээх-мутуктаах.

Омугуттан тутулуга суох араас дьон санаатын иһиттэх аайы былыргы саха олоҕу, айылҕаны көрүүтэ, анаарыыта наһаа да дириҥ, сөптөөх эбит дии саныыгын. Уопсайынан, интернет диэн сүдү күүс – туох баар информацины барытын булуохха сөп. Аны тугу сэргииргин барытын тиэмэтинэн бэйэтэ булан-талан, сыҥалаан биэрэр (таргет). Ааҕыахха, тэҥниэххэ, анаалыстыахха, ырытыахха эрэ наада.

Иоган Егорович бу быйылгы үбүлүөйдээх Кыайыы 80 сылын бэлиэтииригэр наар:

«Эйэлээх олоххо олорбуппут 80 сыла, Эйэ 80 сыла», – диэн чорботон бэлиэтиир.

Сэрии диэнинээҕэр Эйэ диэни өрө тутар. Ити этэрин толкуйдуубун, ээ:

-Туох барыта – энергиялээх, сахалыыта – иччилээх. Сэрии, хаан тохтуу, кыргыһыы иччитэ сахаларга – Илбис кыыһа уонна Оһол уола диэн ааттанар. Өксөкүлээх «Ойуун түүлүгэр» суруйар: кыргыс, сэрии, иирсээн тэриллэн эрэрин биллэхтэринэ, дьэ,  Илбис кыыһа уонна Оһол уола үөрэллэр, улааталлар, күүһүрэллэр. Икки атахтаах кинилэри бэйэтэ улаатыннарар – санаатынан.

«Матрица» киинэ бастакы чааһыгар дьон – батарейка курдуктар диэн көрдөрөллөр. Кинилэри Матрица иллюзияҕа киллэрэн, онтон энергия ылан олорор. «Ойуун түүлүгэр» эмиэ «улахан омуктар улахаттарга утарылаһар толкуйдарыттан, адьырыһар санааларыттан» Оһол уола «оойнуур», Иирэр илбис кыыһа «сэттэ омук сэгээк ырыатын ыллыыр, тоҕус омук ходьоох тойугун туойар». Тугу барытын киһи санаата иитэр. Төһөнөн элбэх дьон санаата холбоһор, соччонон иччи күүһүрэр.  Үчүгэйгэ да, куһаҕаҥҥа да. Холобур, сэбиэскэй норуот бары: «Кыайабыт!» – диэн санаата иччилэнэн, күүһүрэн ити үлүгэрдээх халыҥ аармыйаны, оччолорго техническэй өттүнэн таһыччы сэбилэниилээх, уопуттаах сэрииһиттэри кыайдахтара.

Аны Сэрии иччитин – Илбиһи туох иитэрий? Куттал, өс саас ситиһии, абааһы көрсүү, эрэй-муҥ санаата, өлүүнү олохтооҕор өрө тутуу, сордонуу. Оттон Илбиһи иитии кимиэхэ барыстааҕый?  Иҥсэ-обот иччитигэр. Ону эмиэ икки атахтаах туохха да хараҕа туолбата иитэ сыттаҕа.

Онон Иоган Егорович Сэрии диэнинээҕэр Эйэ диэни өрө тутара оруннаах дии санаатым. Саныы-саныы сүрэҕи-быары тырыта тыытан ытаан-соҥоон, өссө да сэрии буолуо диэн куттанан, өлүүнү олохтон өрө тутуу, өлөрөр-өһөрөр күүһү көрдөрүү – Илбиһи аһатыы буолбакка? Ол оннугар Эйэлээх олоҕу хайҕаан, айхаллаан, олоҕу сыаналаан, үтүө-амарах санааны тарҕатан, иллээх-эйэлээх олоҕу туойар быдан көдьүүстээҕэ буолаарай?

Чэ, итини этэргэ дылы, «олох – охсуһуу» диэн санаалаах ааспыт үйэҕэ төрөөбүт дьон бытанан бардахпытына, саҥа ХХI үйэ көлүөнэтэ уларыттаҕына уларытара дуу…

***

НАУКА УОННА ДУХУОБУНАС

Анатолий уонна Диана Чомчоевтары көрө-көрө сөҕөбүн. Киһи Киһи буолар, өскөтүн сыаллаах-соруктаах олордоҕуна. Идея – уматар уонна олоҕу ис хоһооннуур, суолталыыр сүдү күүс. Ити эмиэ киһи санаатын күүһүн туоһута. Чомчоевтар идеялаахтар. Бииртэн биир күөдьүйэн тахсан иһэр. Идеяларыгар олус бэриниилээхтэр, ол эмиэ сөхтөрөр.  Ити кинилэри уһун олохтуур уонна олоххо интэриэстэрин улаатыннарар. Кырыйдыбыт диэн баран бэринэн, олорунан кэбистэххэ, кырдьык, олоххо тардыһыы умуллар буоллаҕа.

Диана Чомчоева, генетик, канд. сельскохоз. наук с аспирантами, фото Aartyk.Ru

Чомчоевтар саамай уратылара диэн – наукаҕа духуобунаһы киллэрэргэ дьулуһаллар. Оттон наукаҕа духуобунас диэн тугуй? Тулалыыр эйгэ сокуонун, кистэлэҥин үөрэтэн, билэн, чинчийэн – киһи олоҕун чэпчэтии.

Наука наһаа консервативнай салаа, көнтөрүк, ол ордук ССРСка да баара, аныгы Россияҕа да баар. Анатолий Игнатьевич Чомчоев мөккүөрэ – чэпчэки энергияны дьоҥҥо биэрии. Сайдыы барыта уоттан (электричествоттан) тутулуктаах. Дьоҕус атомнай станцияны тутуохха, онно технология баар, суот-учуот оҥордубут, аны практикаҕа боруобалыахха наада диэн Чомчоев 2016-2017 сс. этэ сатаата да, былаас өттүттэн ким да өйөөбөтө.

Чомчоев кабинеттары кытары охсуһар кэмигэр, кытайдар обургулар бэлиэр ядернай батарейка оҥорон атыыга таһаардылар. Биир батарейка 50 сыл барар. Ииттэрэр наадата суох, розетка, провод номнуо архаизм буолан эрэр. Ядернай батарейкалаах дьоҕус станция энергияны Wi-Fi курдук тарҕатар технологиянан үлэлиир. Дьэ, кытайдар ону сатаатылар.

Сахалар тоҕо Күҥҥэ сүгүрүйэбит? Тоҕо диэтэххэ Күн – олоҕу саҕар. Күн – энергия биэрэр. Киһи эмиэ күнтэн айылҕа Wi-Fi технологиятынан иитиллэ сылдьар. Күн ханнык сардаҥатынан, ханнык уотун утаҕын хомунан иитиллэн энергиялана сылдьарбытын билиҥҥи наука чопчу билбэт. Олоҥхону үөрэтэр учуонай-физиктар этэллэринэн, бу былыргы айымньыбытыгар күн сардаҥатын арааһа хоһуйуу быыһыгар шифрдана сылдьар дииллэр. Ким-хаһан ону таайара биллибэт.

Күн сардаҥата киһи хараҕар көстүбэт туох да баһаам эттиктэртэн турар.  Чомчоев ол онтон биир эттигин хомуйан – нейтринин, графиты кытары холбоон энергия оҥоруохха диир. Судургутук эттэххэ, ити кытайдар оҥорбут ядернай батарейкаларын курдук бириинсибинэн. Холобур, сатаннаҕына, дьоҕус чымадаан саҕа «батарейкабын» кыбына сыдьан ханна баҕарар электричество ылыахпын сөп: үүтээн буоллун, сайылык, кытыы нэһилиэк буоллун.

Билигин электричествоны ылар технология Айылҕаҕа олус содуллаах. Өксөкүлээх ол ону 100-тэн тахса сыл анараа өттүгэр этэн турар: “Этиҥ уотун Этитиилээх тимиргэ Иҥэрэн ылан, «Элэктэриичэстибэ» диэн ааттаан Эгэлгэ абын элбэтиннэ. Чаҕылҕан уотун Саталаах тааһынан Таттаран ылан Талбыт курдук Талыы аптанна. Сир ийэ хатын Илгэлээх симэһинин Ситэн туран сиэтэ. Олустук тутунна, Салаҥнык сананна, Сэттээхтик кэбилэннэ…». Онон айылҕабытын харыстыыр энергетикэ наада.

Чомчоевтар ыам ыйын 8 күнүгэр элбэх киһини, ол иһигэр учуонайдары, предпринимателлэри ыҥыран саҥа технологиянан уот ылар идеяларын кэпсээтилэр. Лекция кэнниттэн дьон санаатын этиннэ.

Василий Павлов, ректор МАН РС, доктор философии, фото Aartyk.Ru

Саргылана Мамаева, д. м. н. Фото Aartyk.Ru

Холобур, Вилена Махатырова («Хоту Тент») кытайдары сөҕөр, наһаа түргэнник наука ситиһиитин олоххо киллэрэллэр, истиэх-билиэх кэрэх диир: «Биһиэхэ, научнай арыйыы доктор степеннээх, профессор, академик эрэ уоһуттан таҕыстаҕына суолталанар. Аны, ол олоххо киириэ эрэ, кииримиэ эрэ. Онон маннык передовой научнай өйү-санааны олохтоох предпринимателлэр, тэрилтэлэр кыттыһан өйүөхпүтүн наада».

Предприниматель Антон Малардыров, фото Aartyk.Ru

Антон Малардыров: «Система хаһан баҕарар көнтөрүк, онон манна, Сахабыт сирин учуонайдарын идеяларын, арыйыыларын бэйэбит сахалар өйүөхпүтүн наада», – диэбитин эмиэ сэргии иһиттим.

Наукаҕа саха учуонайдара арыйыылара элбэх, дьиҥинэн. Холобур, ити «ХотуТеннэр» тепловизорга көстүбэт таҥастара, буулдьаны хотуппат куйахтара билигин наадалаах эбитэ буолуо да, грамота биэриинэн эрэ муҥурданна.

Василий Тагров, ведущий инженер НИИ Физтехпроблем Севера СО РАН, фото Aartyk.Ru

Ити Саха сирин туойа уратытын учуонай Василий Тагров оҥорон көрдөрдө.

Уопсайынан Афанасий уонна Вилена Махатыровтары саҥа арыйыылары олоххо киллэрэргэ кылааттарын чорботон үтүө тылынан бэлиэтиэххэ наада.

Саха кыахтаах, үптээх-астаах, эргитэр-урбатар, туһаҕа таһаарар түргэн-тарҕан туттунуулаах дьоно учуонайдарбытын кытары бииргэ үлэлэһиэххитин сөп этэ. Чэпчэки энергетикэ киһиэхэ көҥүлү биэриэн сөп. Оттон бу Орто дойдуга көҥүлтэн ураты туох күндү баар буолуой? Сүрэҕиҥ баҕатынан айа-тута сылдьартан туох дьоло баар буолуой?

***

Туйаара НУТЧИНА,
Aartyk.Ru

Сайтка тахсыбат суруйуулары, ырытыылары Аартык сүрүн редакторын Туйаара Нутчина телеграм-каналыгар ааҕыаххытын сөп.